Cataphract (còn gọi là thiết kỵ) là tên gọi của các đơn vị kỵ binh hặng nặng thời cổ đại, được trang bị giáp lưới hoặc giáp vảy cá che kín toàn thân và chiến mã. Với bộ giáp nặng nề, kỵ binh Cataphract được ví như những “cỗ xe tăng” thời cổ đại.
Cataphract có nguồn gốc từ các bộ lạc du mục và các triều đại phía đông Iran, các vương quốc ở Trung Cận Đông. Dần dần, những người Hy Lạp và La Mã cũng học tập và tạo nên các đội Cataphract của mình. Đội quân Capatphract nổi tiếng nhất trong lịch sử thuộc về đế chế La Mã, được kế thừa bởi đế chế Byzantine.
Thông thường, kỵ binh được chia làm 2 loại: kỵ binh nặng và kỵ binh nhẹ, dựa trên lượng giáp và vũ khí mang theo. Với Cataphract, lượng trang bị mà họ mang nhiều hơn quá mức so với một kỵ binh nặng thông thường. Vì thế, người ta gọi Cataphract là lớp kỵ binh siêu nặng.
Nếu như các kỵ binh Hetairoi thời Alexander Đại đế - được coi là lực lượng kỵ binh mạnh nhất lịch sử - thường được trang bị áo giáp ngực thì Cataphract lại vận giáp kín người bao gồm: mặt nạ, bọc tay, bọc chân và toàn bộ những phần cơ thể còn lại.
Điểm mạnh dễ nhận ra là Cataphract được bảo vệ rất tốt trước các loại vũ khí của kẻ thù. Ngoài ra, trọng lượng nặng của cả người và ngựa khiến những phá đột phá và các đòn sát thương tung ra từ họ có sức mạnh khủng khiếp.
Tuy nhiên, sự nặng nề của bộ giáp khiến cho việc xoay trở vô cùng khó khăn, đồng thời tốc độ của kỵ binh Cataphract chậm chạp hơn nhiều so với các đơn vị kỵ binh khác. Khi nhược điểm này bị tận dụng, họ không tránh khỏi những thất bại ê chề trên chiến trường.
Dù vậy, sự đáng sợ của Cataphract là không thể phủ nhận. Khi được chỉ huy bởi những vị tướng tài, họ trở thành một thế lực rất khó có thể ngăn cản.
Trận đánh nổi tiếng bậc nhất của Cataphract diễn ra năm 53 TCN, khi khoảng 1.000 Cataphract và 9.000 xạ kỵ của đế chế Parthia dưới sự chỉ huy thiên tài của tướng Surena đã đánh tan 40.000 quân La Mã mà chỉ thiệt hại hơn 100 người.
Sau trận này, người La Mã rất sợ Cataphract, đồng thời họ cũng tìm cách phát triển lực lượng Cataphract của riêng mình. Đến thế kỷ thứ 2, Cataphract đã trở thành một lực lượng không thể thiéeu của quân đội La Mã.
Sự phát triển của Cataphract lên đến đỉnh cao vào thời kỳ của đế chế đế chế Byzantine (Đông La Mã), khi họ xây dựng lực lượng Cataphract mang tên Athanatoi với quân số lên tới 10.000 người. Khi Byzantine sụp đổ vào năm 1453, vai trò lịch sử Cataphract được coi là đã chấm dứt.
