Theo Quyết định số 41/QĐ-TTg do Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà ký ban hành ngày 30/1/2023, chuông chùa Rối của Hà Tĩnh cùng 26 hiện vật, nhóm hiện vật khác đã được công nhận là Bảo vật quốc gia (đợt 11, năm 2022).

Quả chuông cổ có tạo hình độc đáo

Theo tư liệu của Bảo tàng Hà Tĩnh, chuông chùa Rối được một số người dân phát hiện năm 1989 trên khu đất có phế tích chùa Rối tại xã Cẩm Thịnh, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh. Hiện nay, chuông được đưa về bàn giao cho Bảo tàng Hà Tĩnh bảo quản và phát huy giá trị. Có tên là chuông chùa Rối vì chuông được phát hiện ở chùa Rối chứ trên chuông không có dòng Hán tự đại tự nào ghi tên chuông chùa như những quả chuông có niên đại muộn về sau này.

Theo đo đạc, chuông có chiều cao 115 cm (tính từ miệng chuông đến quai chuông), đường kính miệng 65 cm. Thân chuông hình khối trụ tròn liền khối bằng đồng, miệng to và nhỏ khum thon dần về phía đỉnh. Thân chuông được trang trí, chia thành hai phần được giới hạn bởi năm đường gờ nổi, đường gờ nổi chính giữa to, cao hơn cả. Phần trên cao 57 cm chia thành bốn hình thang cân, đứng, bằng nhau. Những ô hình thang cân, cạnh dưới to, cạnh trên nhỏ, hai cạnh bên bằng nhau. Phần dưới cao 35 cm, chia thành bốn ô hình chữ nhật nằm bằng nhau. Hình chữ nhật nằm được giới hạn thông qua năm đường gân nhỏ chạy dọc từ trên xuống dưới và chạy ngang bao quanh chuông. Trên đỉnh là ba đường gân chạy bao quanh với khoảng cách đều nhau tạo thành những đường tròn đồng tâm.

Chuông chùa Rối. Ảnh: Thanh Hà.

Chuông có sáu núm thỉnh chuông, hình dáng giống nhau, kích thước bằng nhau: 10 cm, hình tròn hoa sen với 13 cánh sen lớn, lật úp, đều nhau, 13 cánh sen nhỏ cũng lật úp đều nhau, cánh to, cánh nhỏ bố trí xen kẽ nhau. Trong số các núm đó, có 2 núm được bố ở vị trí gần dưới miệng chuông, trên các đường gờ nổi, nằm đối xứng nhau qua tâm chuông, chia đường tròn phía dưới chuông thành hai cung tròn bằng nhau. Ở đường tròn gờ nổi ở giữa chuông, bố trí bốn núm chuông ở khoảng cách đều nhau với hai cặp đối xứng nhau qua tâm chuông. Ở phần miệng chuông được trang trí cầu kỳ với 86 cánh hoa sen lập úp, viền cánh sen có hai đường gờ nổi, trong số đó có 43 cánh to, 43 cánh nhỏ nằm xen kẽ nhau bao quanh vành miệng chuông.

Chuông có quai được tạo thành theo hình dáng một con rồng (bồ lao) trong tư thế khom lưng, bốn chân mập mạp, mỗi chân 4 móng kiểu móng đại bàng quắp lấy đỉnh chuông. Rồng ở đây được tạo tác khá công phu, toàn thân tạo vảy, giữa mỗi vảy có chấm tròn, bố trí xen kẽ nhau theo kiểu vảy cá chép, lưng rồng có bờm thấp cao khác nhau trông khá sinh động. Đuôi rồng cụt, đầu rồng nhỏ so với thân, có những bờm li ti. 

Giá trị lịch sử đặc biệt

Trên chuông chùa Rối có khắc bài thơ thất ngôn tứ tuyệt bằng chữ Hán có đề tên tác giả là Hiệp Thạch Phạm Sư Mạnh. Bài thơ được phiên âm như sau:

Nam vọng Hoành Sơn đại hải đoan,

Kình đào húng dũng bạch vân gian,

Thiều thiều vạn lý nam chinh lộ,

Xa giá hoang châu Bố Chánh an.

Dịch nghĩa:

Nhìn theo núi Hoành Sơn, phía Nam là một vùng biển lớn,

Sóng kình dữ dội tung bọt trắng,

Trùng trùng vạn dặm đường Nam chinh,

Xa giá đến châu Bố Chánh giúp chính sự được yên”.

Bài thơ khắc trên chuông chùa Rối. Ảnh: Thanh Hà.

Các tư liệu lịch sử cho biết, Phạm Sư Mạnh là một nhà thơ thời nhà Trần theo xa giá nhà vua thân chinh đi chinh phạt Chiêm Thành đến đất Hoan Châu - Bố Chánh. Trước cảnh tượng hùng vĩ, bao la mà hoang vắng của non nước, đất trời của dãy Hoành Sơn, giáp với biển Đông, vùng biên viễn của quốc gia Đại Việt, tức cảnh nhà thờ đã sáng tác ra bài thơ này.

Theo các nhà nghiên cứu, chuông chùa Rối mang những đặc trưng của chuông thời Trần. Hiện nay, chuông thời Trần rất hiếm và chỉ có hai hiện vật đã trở thành Bảo vật quốc gia là chuông chùa Vân Bản phát hiện ở Đồ Sơn – Hải Phòng do Bảo tàng Lịch sử Quốc gia bảo quản và chuông chùa Bình Lâm hiện được chùa Bình Lâm, xã Phú Linh, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang bảo quản. So sánh chuông chùa Rối với hai quả chuông thời Trần ở phía Bắc trên, có thể thấy một số điểm giống nhau và khác nhau nhất định.

Điểm giống: Thân trang trí gờ nổi chia thành 8 ô: 4 ô hình thang, 4 ô hình chữ nhật. Ba quả chuông đều không có đại tự chữ Hán ghi tên chuông trên mặt chuông. Các bài minh văn đều viết theo lối khắc chữ chứ không phải đúc chữ. Bài minh văn đều được khắc phần phía trên của thân chuông, trong ô hình thang cân. Một số chữ trên chuông viết thiếu nét như để kỵ húy thời Trần có ở chuông chùa Rối và chuông chùa Vân Bản. Trang trí quai chuông đều rồng khum, toàn thân vẩy cá chép. Núm thỉnh chuông đều hình tròn, có số lượng 6 núm, bố trí tương tự nhau, viền miệng chuông trang trí hoa sen úp, cánh to và nhỏ xen kẽ nhau.

Điểm khác: Kích thước chuông chùa Rối, cao 115cm, đường kính miệng 65cm, tỷ lệ giữa chiều cao và đường kính miệng là 1,77 cao hơn chuông chùa Bình Lâm (1,58) và chuông chùa Vân Bản (1,56). Quai chuông chùa Rối hình một con rồng khum lưng với 4 chân. Còn các quả chuông kia là hai con rồng, mỗi con hai chân, đấu đuôi vào nhau tạo búp sen làm thành quai. Đầu rồng chuông chùa Rối nhỏ, có đuôi cụt, mặt miệng không rõ so với các chuông khác. Bài minh văn chuông chùa Rối cũng có nội dung khác. Số lượng chữ bài minh văn cũng ít nhất (33 chữ). Phong cách khắc chữ hành thư giống với chuông chùa Vân Bản, nhưng khác với chân thư chuông chùa Bình Lâm. Một số chữ Hán trên chuông chùa Rối còn ở dạng thảo thư.

Trên phương diện lịch sử, chuông chùa Rối phản ánh sự phát triển cực thịnh của Phật giáo thời Trần. Vào thời này, Phật giáo là quốc giáo của Đại Việt. Các vua Trần theo đạo Phật. Chùa, tháp Phật giáo được xây dựng ở nhiều nơi, và chùa thì luôn có chuông chùa. Những quả chuông thời Trần còn sót lại hiện nay rất có giá trị và phần lớn đã trở thành quốc bảo nhờ những giá trị to lớn của chúng. Nếu chuông chùa Bình Lâm ở xã Phú Linh, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang thể hiện Phật giáo, văn hóa Phật giáo đã có mặt ở địa đầu phía Bắc Đại Việt, góp phần khẳng định chủ quyền của đất nước nơi miền biên viễn thời Trần thì chuông chùa Rối thể hiện Phật giáo đã được truyền bá đến vùng phên giậu phía Nam của quốc gia Đại Việt cũng thời kỳ này. Rất có thể, quả chuông đã theo đoàn quân của vua Trần Duệ Tông đi chinh phạt Chiêm Thành. Văn hóa phật giáo tới đây cũng thể hiện chủ quyền của quốc gia Đại Việt về phía Nam.

Có thể nói, Bảo vật quốc gia Chuông chùa Rối là hiện vật quý giúp hậu thế nghiên cứu lịch sử vùng đất Hà Tĩnh, và rộng hơn là lịch sử của Việt Nam thời Trần, một thời kỳ hoàng kim trong lịch sử dân tộc.