Bạc trắng hoa xòe, đồng cổ thời Pháp được săn lùng ráo riết

Người dân tìm hiểu những đồng xu bày bán tại chợ Mường Khương.

Những đồng “bạc” ở chợ phiên

Xin bắt đầu câu chuyện trong một chuyến công tác đến chợ phiên Mường Khương. Chợ phiên Mường Khương họp vào sáng Chủ nhật hằng tuần, đây là một trong những chợ phiên còn giữ được nhiều nét bản sắc của vùng cao Lào Cai. Ngay từ sáng sớm, đồng bào các dân tộc Mông, Tày, Nùng, Thu Lao… từ các thôn, bản xa đã mang đủ thứ sản vật xuống chợ bán. Đặc biệt, khu vực bán thổ cẩm và đồ lưu niệm rực rỡ sắc màu, những thiếu nữ vùng cao chen vai thử mua váy áo, xúng xính nụ cười.

Là người thích sưu tầm những đồng bạc cổ, anh bạn tôi sà ngay vào một quầy hàng lưu niệm nhỏ, nơi bày bán rất nhiều đồng xu to nhỏ. Tuy không hiểu nhiều về tiền xu nhưng tôi cũng bị hấp dẫn bởi những biểu tượng được chạm khắc nổi trên những đồng bạc. Nhiều nhất là những đồng xu Piastre de Commerce có biểu tượng nước Pháp là Nữ thần Tự do Marianne mà dân gian quen gọi là “bạc bà đầm”, “bạc trắng hoa xòe”, một số đồng xu khác rất đặc biệt như đồng Peso Mexico có hình chim ó biển đang cắp con rắn (dân gian gọi là đồng bạc con cò, đồng bạc con ó), ngoài ra có đồng xu có hình rồng, đầu hươu, hình mặt người với những chữ Hán cổ… Nhiều đồng bạc hoa xòe đã xỉn màu, xem số hiệu in trên đó vào những năm 1803, 1806, 1809…

- Bao nhiêu tiền một đồng bạc này? Tôi hỏi một đồng bạc trắng hoa xòe in năm 1806 mệnh giá 1 đồng, với ý định mua về làm kỷ niệm, khi cần thì để đánh cảm cho trẻ nhỏ.

- 600.000 đồng anh ạ. Anh mua mở hàng cho em đi. Anh chủ quầy hàng mời chào.

Thấy tôi rút ví định mua đồng xu, anh bạn bấm tay ra hiệu bảo đừng mua. “Có 600.000 đồng một đồng bạc cổ cách đây những hơn 200 năm, quá rẻ sao anh bạn lại ngăn tôi lại?”. Tôi băn khoăn nghĩ. Lúc ra khỏi quầy hàng, anh bạn bảo làm gì có đồng bạc cổ thực sự nào mà giá rẻ như thế, đó đều là những đồng bạc giả làm bằng hợp kim đồng, kẽm mạ bạc, còn bạc hoa xòe thực sự gắn với sự đô hộ của thực dân Pháp ở Đông Dương, được Ngân hàng Đông Dương phát hành từ năm 1885 lưu thông ở 3 nước Việt Nam, Lào, Campuchia đến năm 1954. Ai hiếu kỳ, không hiểu biết về tiền cổ mà vội mua thì dễ “ăn quả lừa”.

Không chỉ ở chợ phiên Mường Khương, dành thời gian đến những chợ phiên nổi tiếng khác trên vùng cao Lào Cai như Mường Hum (Bát Xát), Sa Pa, Bắc Hà, Si Ma Cai… chúng tôi cũng gặp rất nhiều quầy hàng lưu niệm bán những đồng xu như thế. Càng nơi nào có nhiều khách du lịch thì những đồng xu giả được bày bán càng nhiều. Có những người mua về làm đồ lưu niệm thì không nói, nhưng không ít người bị lừa đó là bạc thật, mang về một thời gian đồng bạc bị hoen ố, lộ ra là bạc giả.

Chuyện về những đồng bạc giả bày bán ở chợ phiên khiến tôi không khỏi tò mò. Vậy những đồng bạc trắng hoa xòe thực sự có giá trị như thế nào? Tại sao người ta lại săn lùng, tìm mua nhiều như thế? Vì sao đồng bào vùng cao lại quý đồng bạc trắng hoa xòe như vậy? Câu trả lời không tìm được ở những chủ quầy hàng bạc bán ở chợ phiên mà tôi phải tìm đến những già làng, trưởng bản ở vùng cao. Trong các dân tộc, từ xưa, người Dao và người Mông sở hữu nhiều trang sức bạc hơn cả.

Ngồi bên bếp lửa trong ngôi nhà gỗ đơn sơ, ông Chảo Kin Sài, 70 tuổi, người Dao đỏ ở xã Tòng Sành, huyện Bát Xát nhớ lại: “Trước đây, người Dao thường trao đổi, mua bán với nhau bằng bạc trắng. Nhà nào càng có nhiều bạc trắng thì càng giàu có. Bạc trắng được dùng trong các lễ cúng quan trọng, trở thành sính lễ không thể thiếu mà nhà gái thách cưới nhà trai. Năm tôi 15 tuổi, được bố mẹ đi hỏi vợ cho. Ngày đó gia đình tôi phải đưa cho nhà gái 99 đồng bạc trắng hoa xòe thì mới được đón dâu về. Số bạc trắng đó ngày ấy có thể mua được 3 con trâu to. Con trai người Dao mà nhà nghèo, không có bạc trắng thì khó lấy được vợ. Bây giờ xã hội thay đổi, người Dao không thách cưới nhiều bạc trắng nữa vì đó là hủ tục, nhưng đám cưới vẫn cần một, hai đồng bạc để làm lý”.

Đồng bạc trắng hoa xòe được người Dao dùng để chế tác đồ trang sức.