Trong lịch sử Tam Quốc phân tranh đầy khốc liệt, Gia Cát Lượng và Tư Mã Ý nổi lên như hai ngôi sao sáng nhất trên bầu trời quân sự. Họ là kỳ phùng địch thủ của nhau, đối đầu trên chiến trường, dùng mưu lược so tài, khiến hậu thế không khỏi thán phục. Tuy nhiên, ít ai biết rằng, chính Tư Mã Ý, đối thủ lớn nhất của Gia Cát Lượng, lại là người hiểu rõ ông hơn ai hết và cũng chính Tư Mã Ý từng đưa ra những nhận định chí mạng về vị quân sư tài ba này.
Theo ghi chép lịch sử, cuộc đời Gia Cát Lượng có thể chia làm hai giai đoạn rõ rệt. Nửa đầu đời, ông ẩn cư mai danh, chờ thời cơ. Nửa sau, ông dốc lòng phò tá Lưu Bị, gầy dựng nên nhà Thục Hán. Sau khi Lưu Bị qua đời, Gia Cát Lượng càng tận tâm tận lực, phò tá Lưu Thiện, thực hiện 5 lần Bắc phạt với mong muốn phục hưng Hán thất. Tuy nhiên, những nỗ lực không ngừng nghỉ đã khiến ông kiệt sức, qua đời tại gò Ngũ Trượng Nguyên, để lại tiếng thơm "cúc cung tận tụy, đến chết mới thôi".
 |
Tượng Gia Cát Lượng tại Trung Quốc. (Ảnh: Chinatimes) |
Mặc dù được hậu thế ca tụng là bậc quân sư tài ba, gần như hoàn hảo, nhưng Gia Cát Lượng vẫn không tránh khỏi những hạn chế. Tư Mã Ý, người đối đầu trực tiếp với ông trên chiến trường, đã từng chỉ ra điểm yếu chí mạng của Gia Cát Lượng chỉ bằng một câu ngắn gọn: "Lượng chí lớn mà không thấy thời cơ, lắm mưu mà thiếu quyết đoán, thích dùng binh mà không có quyền biến". Lời nhận xét này đã vạch trần sự thật rằng, Gia Cát Lượng tuy có chí lớn, nhưng lại thiếu nhạy bén trong việc nắm bắt thời cơ, có nhiều mưu lược nhưng thiếu quyết đoán, thích dùng binh nhưng lại cứng nhắc, thiếu linh hoạt.
Các nhà sử học đời sau cũng đồng tình với đánh giá của Tư Mã Ý. Dù công lao của Gia Cát Lượng đối với Thục Hán là không thể phủ nhận, nhưng những lời nhận xét của Tư Mã Ý lại vô cùng xác đáng. Thực tế, 5 lần Bắc phạt của Gia Cát Lượng, ngoại trừ lần thứ hai giành được Vũ Đô và Âm Bình, thì 4 lần còn lại chủ yếu là tiêu hao nhân lực, vật lực và tài lực của Thục Hán. Sự thận trọng, khuôn phép, thiếu quyết đoán của Gia Cát Lượng đã thể hiện rõ trong các chiến dịch này, khiến ông bỏ lỡ nhiều cơ hội chiến thắng quan trọng.
Nhìn lại toàn bộ cục diện, có thể thấy những hành động của Gia Cát Lượng trên chiến trường gần như khớp với những đánh giá của Tư Mã Ý. Cuối cùng, Tư Mã Ý trở thành người chiến thắng cuối cùng, đặt nền móng cho nhà Tấn thống nhất thiên hạ, trong khi Gia Cát Lượng lại phải ngậm ngùi nhận thất bại, giấc mộng phục hưng Hán thất tan thành mây khói. Lời nhận định của Tư Mã Ý không chỉ là lời vạch trần điểm yếu của đối thủ, mà còn là lời tiên tri về vận mệnh suy vong của Thục Hán, được lịch sử chứng minh là hoàn toàn chính xác.